Axısqa türklərinin taleyi qəribə
oyundadır. Keşməkeşli zamanın
burulğanları onları dalğadar-dalğaya
atır; tufan nə vaxt aram olacaq, böyük
gəmi harda saya oturacaq, bunu gələcək
göstərəcək. Hələ
ki, Axısqa türklərinin taleyi həmin
dalğalar qoynunda çarpışan yelkənli
gəmiyə bənzəyir. Arzuların,
istəklərin qadağaları zamanında
Axısqa türklərinin adını
çəkmək mümkün olmadığı
kimi, onların tarixi, mədəniyyəti,
dili və ədəbiyyatı (folkloru)
ilə də maraqlanmaq, bu haqda tədqiqat
aparmaq müşkül məsələ
idi. Elə buna görə də son vaxtlara
qədər bu xalqın mənəvi
dəyərləri, milli sərvətləri,
adət-ənənələri, şifahi
xalq ədəbiyyatı, qədim xüsusiyyəti
qoruyub saxlamış dili öyrənilməmişdir.
İstəsək də, istəməsək
də Axısqa türklərinin taleyinə
biz də şərikik. Onların da dərdləri
bizim sinəmizdə qövr eləyir. Çünki
canımız, qanımız bir olduğu
kimi, ağrılarımız da eynidir.
Eləcə də, dil, din və soykök
bağlılığımız tələb
edir ki, Axısqa türklərinin bu günki
və sabahkı problemlərinə Azərbaycan
da xüsusi diqqət yetirsin.
İSMAYIL
Kazımov
XÜLASƏ
İ.B.Kazımov
Axısqa (Mesxet)
türklərinin dili
Dissertasiya giriş,
5 fəsil, nəticə və istifadə
edilmiş ədəbiyyat siyahısından
ibarətdir.
"Giriş"də
mövzunun aktuallığı, məqsəd
və vəzifələri, elmi yeniliyi,
nəzəri və praktik əhəmiyyəti
əsaslandırılır, istifadə
olunmuş mənbələr haqqında
mə'lumat verilir.
I Fəsil "Axısqa
türklərinin dil və etnik tarixinə
bir nəzər" adlanır. Burada "tayfalar
qapısı" və geostrateji bir bölgə
olan Axısqanın, orada məskunlaşan
müxtəlif tayfaların (basil, onoqur, hun,
tuba, avar, xəzər, sak, bulqar və s.)
dil və etnik tarixi nəzərdən
keçirilmiş, həmin etnosların
toponimlərin tərkibində qalma səbəbləri
aydınlaşdırılır. Eyni
zamanda, bu xalqın dilinin işlənmə
sfkraları və dil xüsusiyyətlərinin
tədqiqi tarixi və müasir vəziyyəti
bbarədə də mə'lumat verilir.
II Fəsil bu etnosun
dilinin fonetik xüsusiyyətlərinə
həsr olunmuşdur. Bu fəsldə qovuşuq
n (nq), sağır nun, obruptiv səslərin
işlənməsi xüsusiyyətləri;
i-ləşmə, h-laşma, labiallaşma
və digər fonetik hadisə və qanunlar
haqqında da mə'lumat verilmişdir.
"Leksika" adlanan
III fəsildə axısqalıların
dilinin lüğət tərkibinin fonoloji
quruluşu və maddi-tematik xüsusiyyətləri
öyrənilmişdir.
"Morfologiya" adlanan
IV fəsil bu əhalinin dilinin morfoloji quruluşunun
spemifik cəhətləri, başqa türk
dillərindən fərqli xüsusiyyətləri
(morfoloji praformalar hələ də işlənməsi,
analitik qalıqların saxlanması, şəkilçilərin
birvariantda qalması, kəmiyyət kateqoriyasındakı
özümlü cəhətləri; birgəlik
və müraciət hallarının
işlənməsi və s.) araşdırılmışdır.
Dissertasiya axısqalıların
dilinin sintaktik quruluşunun ilkin tədqiqi
ilə tamamlanır (V fəsil). Bu qədər
etnosun dil sistemində sintaktik quruluşun
milli və orjinal qanunları üzə
çıxarılır, cümlə
sintaksisində nisbi sərbəstlik məsələləri
və s. tədqiq edilmişdir.
İşin "Nəticə"
hissəsində tədqiqatın əsas
müddəaları ümumiləşdirilmişdir.
SUMMARY
I.B.Kazimov
The Language of aksika
(Mesheti) Turks
Dissertation consists of preface?
5 chapters, the conclusion and the list of literature. The
topicality, aim and duties, innovation, theoretical and
practical importance of the theme are substantiated in the
"preface" and the information is given about the
used sources here.
The first chapter is called
"The View on the language of aksika Turks language
and their ethnic history of different tribes (basil, onogur,
hunn, tuba, avar, khazar, sak, bulgar, etc) settled down
in a geostrategic region aksika which was called "the
door of the tribes" is looked through, the remaining
reasons of the tribes in the structure of toponomies are
explained. At the same time the information is given about
the using spheres of the language of these people and the
reseach history and present situation of linguistic features
of this language.
Chapter 2 is devoted to the
phonetic features of the language of this tribe. In this
chapter the information is given about the using features
of officiate [н(нг)], sonant [н]
and explosive sounds and the changing into "u",
"h", labializing and other phonetic phenomena
and rules.
Chapter 3 which is called "morphology",
specific features of morphological structure of these people's
language, the distinctive features from other turkish languages
(such as morphological formalities are still used, keeping
analitical remains, remaining of the endings in one variant,
its own number category features, the use of commutative
and addressing cases, etc.) are investigated.
Dissertation is ended with
the first investigation of synthetic structure of aksikans'
language (chapter 5).
In the language system of this
old tribe the national and original rules of synthetic structure
have been shown. In the sentence syntax the questions of
relative indigence have been investigated.
In the part of "conclusion"
the main propositions of the investigation have been generalized.
РЕЗЮМЕ
И.Б.КЯЗИМОВ
Язык
Ахысгинских
(Месхетинских)
турок
Данная
докторская
диссертация
состоит
из "Введения",
5 глава, результата
и списка
использованной
литературы.
Во "Введений"
говорится
о значениях
исследований,
об актуальности
темы, о цели
и задачах
диссертации,
о научной
новизне,
о практической
и теоретической
значимости
работы, даётся
сведения
об использованной
литературы.
I глава
называется
"Общий" обзор
по этнической
и языковой
истории
Ахысгинских
турок". Здесь
проливается
свет изучении
языковой,
этнической
истории
тюрко-язычных
племен (басил,
оногур, гунны,
туба, авар,
хазар, сак,
булгар) оселявщихся
на территории
Ахысги, сохранивщйся
следы данных
этносов
в топонимических
названиях.
При этом
описываются
сферы употребления
языка данного
народа, характеризуется
языковые
особенности,
история
изучения
и современное
состояние
языка Ахсыгинских
турок.
II глава
посвящена
изучению
фонетических
особенностей
исследуемого
языка. В данной
главе даются
характеризуется
употребление
абруптивных.
И других
фонетичестях.
В III главе,
"Лексика"
исследована
фонологическая
структура
словарного
состава
ахсыгинцев
и материально,
духовно
- тематические
особенности
исследуемого
языка.
В IV главе,
"Морфология"
исследована
особенность
и специфичность
морфологической
структуры,
различие
других тюркских
языков в
области
морфологической
структуры
сохранение
аналитических
явлений
остатки
одно вариантности
аффиксов,
особенности
категории
качества
употребленности
совместности
и обращаемости
в склонениях.
Диссертация
завершается
с первичном
изучением
синтаксической
структурой
языка ахысгинцев,
это изложено
в V глава. Выявлены
национальные
и оригинальные
явления
в синтаксической
структуре
данного
языка.
В предложном
синтаксис
исследованы
вопросы
относительные
самостоятельности
языка.
В "Результате"
данной диссертации
изложены
мнения автора,
представляемые
собой обобщение
основных
положений
и выводов
диссертации,
изложенных
в соответствующих
главах и
частях диссертации.
"Məhəbbətlərimizin
ən üst qatına
dil məhəbbətini çıxarmalıyıq.
Dilimizi sevmək hamımızın ən
birinci müqəddəs borcu olmalıdır.
Biz özümüzü bilməsək,
öz dilimizi bəyənməsək,
kim bizə hörmət edəcək
və nədən ötrü də etsinlər.
Nədən gözəl, dadlı dilimizi
bəyənmirik? Nədən bu gözəl
dilimizi yaymağa can-başla çalışmırıq?
Sözlərim doğru isə gəlin
birləşək! Dil məhəbbətini
millət məhəbbətinin başlanğıcı
bilək. Dilimizə ən dərin eşq
və məhəbbətlə sarılaq.
Bunun xatirini heç bir xatirə dəyişməyək.
Millət düşüncəsini yenə
milli dil ilə ürəklərə
birləşdirək.