Ü-laşma tarixən Gürcüstan ərazisində məskun olmuş xəzərlərin dil xüsusiyyətləri ilə bağlı hadisədir. Axısqa türklərinin samitlər sistemində müşahidə olunan fonetik xüsusiyyətlərdən biri də -ü-laşmadır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, axısqalıların dilində ü-səsinin istifadə arealı çox məhduddur. Hər halda sabir - xəzər ittifaqı türklərinin dil qalıqları [26, s. 91-95] olan bu xüsusiyyətin bu gün axısqalıların dilində qalması maraq doğurmaya bilmir.

Bu qovuşuq səsin genezisi haqqında türkoloji ədəbiyyatlarda müəyyən fikirlər mövcuddur. M.Rəsənen, N.Poppe, K.Menqes, A.M.Şerbak ü-nı pratürk ç-nın qanunauyğun inkişafı hesab etmişlər. Buna əks mövqeyi - qovuşuq ü arxetipindən daha sadə ç-ya inkişafı Ş.X.Akbayev təklif etmişdir [77, s. 100-101].

N.A.Baskakov yazır ki, vaxtı ilə xəzər dilində "ç" səsi ilə paralel olaraq "ü" səsi də işlənmişdir [85, s. 110-111].

E.Əzizovun nöqteyi-nəzərincə, tatar dilinin mişar dialekti haqqında tədqiqat müəllifi olan L.Maxmutova müxtəlif türk dilli areallarda ü-laşmanın və ona paralel olan dz-ləşmənin yayılmasını düzgün əsaslandırır: "ü-laşmanın və əksər hallarda ona paralel dz-ləşmənin belə yayılması ehtimal etməyə əsas verir ki, ü-dz affrikatları bir vaxtlar türk tayfalarının müəyyən hissəsi üçün səciyyəvi olmuşdur ki, bir sıra tarixi səbəblər üzündən müxtəlif ərazilərə düşmüşlər [26, s. 94; 143, s. 66].

Ü-samiti axısqalıların dilində işlənən Üxıtuban, Tse kimi toponimlərdə, eləcə də gürcü alınmalarında (üatxi) yağlı pendir, üintal (küçük) müşahidə olunur: Molla Yüsüf deqar Üxıtubana / Hani Tse, Hanı Varxan / Biz qazansax olur çalxan (A.M.Səfili).

Qoşa səslər. Bu dilin fonetik sistemində p, q, x, t, ş samitləri qoşa işlənə bilir.

P - samitinin qoşalaşması:

Doppunun tarixi uzun olsa da,

Özbəqin andıri, mirasidur o (A.M.Səfili);

Sən qaldursan, biz qaldursax həppimiz (A.M.Səfili).

Q - samitinin qoşalaşması: Yiyanda ətməqi pozulur halın

Düşəndə təqqətdən, gücdən qocalux (A.M.Səfili).

X- samitinin qoşalaşması: Bir baba doxxuz oğul bəslər, doxxuz oğul bir babayi bəsliyamaz (əski söz).

T- samitinin qoşalaşması: Bu samit qoşa şəkildə sayların tərkibində işlədilir. Lakin Azərbaycan dilində bu samitin iştirak etdiyi qoşa səs bir səslə ifadə edilir. Məs.: otuz (Azərbaycan dili) - ottuz (Axısqa türk dili).

Ottuz yeddi də ki, tufan qopanda

Fitnə -fəsətlərə yol açılanda (A.M.Səfili).

Ş - samitinin qoşalaşması: Müasir Azərbaycan dilində tək samitli (ş) sözlər bu dildə qoşa ş - samiti ilə yazılır. Bu əlamət həmin dilin orfoepik normalarına uyğunlaşdırılıb:

Aşağı (Azərbaycan dili) - aşşaği (Axısqa türk dili);

Görüşən görüşünə kəlmişim, ana torpağım

Gül-çiçək əlimdə, başım aşşaği (A.M.Səfili).

Maraqlıdır ki, müasir Azərbaycan dilində qoşa ş samiti ilə işlənən bə"zi sözlər Axısqa türklərinin dilində tək samitlə yazılır: eşşək (Azərbaycan dili) - eşək (Axısqa türk dili); At olmiyan yerdə eşək də atdur. At yerinə eşək bağlama (əski söz).

Q səsinin qoşalaşması: daqqa (dəqiqə). - Sizə on beş daqqa vaxt veriliyer! ("Vətən eşqi" qəzeti, noyabr 1992-ci il)*

-------------

*Qeyd: «Vətən eşqi» qəzetində ayların tarixi göstərilməyib.