Əkinçilik maddi-mədəniyyətin
əsas tərkib hissələrindən
biridir. "Axısqa türklərinin qədim
əkinçilər olduğunu ilk növbədə
onların istifadə etdiyi əmək alətləri
sübut edir. Bu alətlərin özü
də, adları da ümumtürk əkinçilik
mədəniyyətinə tamamilə
doğmadır" [27, s. 50].
Əkinçilik leksikası, demək olar ki, ümumtürk mənşəlidir. Bu leksik lay həm də qədimliyi ilə seçilir. Əkinçilik leksikası əsas etibarı ilə əmək alətlərinin adlarından ibarətdir: küleş, sel, kuyi, anbar, ciftçi, əlek, çuval, gəmi, xalbur, harman, herik, kotan, ləncpər (rəncbər).
Əmək alətlərinin adları: sapan (saban)*, sırma, kavrama, çapa, tırpan, kerendi, burçak, kazma, kafes, sürgü oraq, kürək, dögen, tapan, cilğa, dirqən, kesər, tırmıx, kılıç, dönməcə, yaba, bel, kütən, kafesli tırpan, oraq.
---------------
*Qeyd: Saban ümümtürk mənşəlidir. «Qutan, kotan» mə
Bu sözlərin əski xarakteri folklor nümunələrində, el şairlərinin şe"rlərində geniş dairədə yayılması ilə təsbitlənir: Xarmana qiran posrux dirqənə tayanur (əski söz); Sapanla çapa dünyayi bəslər (əski söz);
Düzülüb sıraya siz ot biçəndə
Yorulanda puardan su içəndə
Səslənəndə tırpanlar qol gücünə
Tırpanıni kıran Vətənsiz hani? (cabir Xalidov).
Bə"zi əkinçilik terminlərinin struktur inkişafı və semantikası maraq doğurur. Məsələn, dirqən - yaba mə"nasında işlənir. Bu söz dirqə(mək) - toplamaq, yığmaq fe"llərinin mə"nasını ehtiva etmişdir.
Tırpan - dəryaz. Bu söz V.V.Radlov və L.Z.Budaqov lüğətlərində də "dəryaz, kərənti" mə"nasında qeydə alınmışdır [166, s. 1329; 95, t. 1, s. 554]. Hər iki lüğətdə həmin sözün türk (osmanlı) dilində işləndiyi və tırpançı "biçinçi; dəryaz düzəldici", dırpanla - tırpanla - "biçmək" tipli derivatların yaranmasında əsas kimi çıxış etdiyi göstərilir. V.V.Radlov tırpan sözünün türk dilində "cərrahiyyə burğusu" (xirurqiçeskiy buravçik) mə"nasını da qeyd edir. Onun fikrincə, tırpan "dəryaz" sözü yunan dilindən alınmadır. Həqiqətən də, yunan dilində bu söz oxşar fonetik tərkibdə və eyni mə"nada işlənməkdədir. Tırpan "dəryaz" sözünə yazılı abidələrdə və başqa türk dillərində təsadüf olunmadığından bu sözün yunan dilindən türk dilinə (o cümlədən də Axısqa türklərinin dilinə) keçməsi barədəki V.V.Radlovun fikri inandırıcı görünür. Belə bir faktı da qeyd edək ki, yakut dilində tır - "kəsmək, bölmək" fe"li işlənir. E.K.Pekarsin bu fe"li başqa türk dillərindəki tor - "biçmək, kəsmək" fe"li ilə əlaqələndirir [157, s. 2955]. Olsun ki, karaim dilindəki toruq "biçin" [127, s. 539], Azərbaycan dilindəki dəryaz sözləri də bu köklə bağlıdır. Bütün bunlar tırpan "dəryaz" formasını türk dilləri materiallarına istinadən izah etməyə zəif şəkildə əsas versə də, başqa faktlarla bunu möhkəmləndirmək çətindir. Bu səbəbdən biz də V.V.Radlovun fikrinə şərik olaraq tırpan "dəryaz" sözünü türk dilində yunan mənşəli alınma söz kimi qəbul edirik.
Asif Hacılı Axısqa türklərinin əkinçilik mədəniyyətindən bəhs edərkən onların taxıl və otu biçmək üçün oraq, tırpan, kafesli tırpan, kerendi, sırma, kavrama; səpin üçün çapa (toxa növü), toxa, dırmıx, sürgü (dırmıq növü), kazma, burçaq, kılıc; şum üçün sapan, tapan, cılğa, arona, sel, dögen, vəl, gəmi və s. bu kimi alətlərdən istifadə etdiklərini qeydə almışdır [27, s. 15].
