Axiska (Mesxet) turklerinin dili
İXTİSARLAR

GİRİŞ

I FƏSİL. AXISQA TÜRKLƏRİNİN DİL VƏ ETNİK TARİXİNƏ BİR NƏZƏR

1.1. Axısqa türklərinin etnik tarixinə dair

1.2. Müxtəlif türk tayfalarının Axısqa toponimlərində ini’kası

1.3 Axısqa türklərinin mənşəyinə dair

1.4. Dilin keşiyində, müxtəlif dillərin əhatəsində. Dil xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə dair

II FƏSİL. FONETİKA

2.1. Fonemlər sistemi

2.1.1.Abruptiv fonemlər

2.1.2. Tayfa dilinin qalıqları

2.2. Ahəng qanunu

2.3. Fonetik hadisələr

III FƏSİL. LEKSİKA

3.1. Əsas leksik fond

3.1.1. Əkinçilik leksikası

3.1.2. Kənd təsərrüfatı və bostançılıq leksikası

3.1.3. Heyvandarlıq leksikası

3.1.4. Məişət leksikası

3.1.5. Mərasimlərlə (toy mərasimi) bağlı leksika

3.1.6. Xalq musiqi alətlərinin və oyunların adları

3.1.7. Bə'zi bəzək (taxıncaq) adlarının leksik-semantik xüsusiyyətləri

3.2. Alınma leksika

3.3. Terminoloji leksika

3.3.1. İnsanın bədən üzvlərinin adları

3.3.2. Ay, gün, həftə və astronomik adlar

3.3.3. Xalq təbabəti terminləri

3.3.4.Heyvan adları (Zooloji terminlər)

3.4. Regional tə'sirlər, kənara çıxmalar

3.5. «Dədə Qorqud» və Axısqa dil uyğunluqları

3.6. Türk və Azərbaycan ədəbi dilləri ilə ortaq olan sözlər

3.7. Dilin şivələri

3.8. Gürcü substratları

3.9. Gürcü dilində Axısqa türklərinin dilinin elementləri

3.10. Onomastik leksika

3.10.1. Antroponimlər

3.10.2. Toponimlər

3.11. Sözün semantik strukturu: əsas semantik proseslər

3.12. Frazeoloji vahidlər

IV FƏSİL. MORFOLOGİYA

4.1. Sözün morfoloji quru-luşu

4.2. Nitq hissələri

4.2.1. İsim

4.2.2. Sifət

4.2.3. Say

4.2.4. Əvəzlik

4.2.5. Fe"l

4.2.6. Fe"lin təsriflənmə-yən formaları

4.2.7. Zərf

4.2.8. Köməkçi nitq hissələri

V FƏSİL. SİNTAKSİS

5.1. Dilin sintaktik quruluşu

5.1.1. Söz birləşmələri

5.1.2. Cümlə konstruksi-yaları

5.1.3. Əlavələr

5.1.4. Cümlədə sözlərin sırası (inversiya)

5.1.5. Cüttərkibli və təktərkibli cümlələr

5.1.6. Yarımçıq və elliptik cümlələr

5.1.7. Xüsusiləşmə

5.1.8. Xitab və ara cümlələr

5.1.9. Mürəkkəb cümlə. Tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələr

NƏTİСƏ

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT

 

İXTİSARLAR
3.5. "Dədə Qorqud" və Axısqa dil uyğunluqları

Bu gün Axısqa türklərinin dilinin bir çox leksik-qrammatik xüsusiyyətləri "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının dili ilə eyniyyət təşkil edir. Dil uyğunluqlarını aşağıdakı qruplara ayırmaq olar:

a) Leksik uyğunluqlar

b) Morfoloji uyğunluqlar

v) Sintaktik uyğunluqlar

Leksik uyğunluqlar ayrı-ayrı leksik vahidlər arasında özünü göstərir. Bu uyğunluqların bir çoxu müasir Azərbaycan dili üçün arxaik hesab edilir. Məsələn:

Güz /payız/. Güz almasına bənzər al yanaqlarım [38, s. 35]; Güzə yaxın meyvələri döşrular (İlim Şahzadayev).

Arı /təmiz/. Ari sudan abdəst aldılar [38, s. 50]; Bu topraxda arı insannar yaşarmiş (Nağıllardan).

Altun. Qazan bəg ordusını, oğlanını-uşağını, xəzinəsini aldı, geri döndi altun təxtində [38, s. 50] - Qomşi altun inək aldi (danışıq dilindən).

Ətmək. Ağanuzın, ətməgi sizə halal olsun, - dedi [38, s. 60]; Bu dünyanın acluğuni gördux biz //Ətmək nədür, boş otuni yedux biz (Güləhməd Şahin).

Yaban. Beyrək aydır: "Mərə çobanlar, bir kişi yolda taş bulsa, yabana atar [38, s. 60]; Yaprax uldi kuçuk yürək bədəndə // Vətənsizəm - yabançıyam hər yerdə (Xeyransa Mirzəyeva).

Binar//pınar//puvar - bulaq, çeşmə. Dibində bir yaxşı binar vardı. Beyrək baqda gördi kim, kiçi qız qarındaşı binardan su almağa gəlür [38, s. 60]; Puvar, sərxoş axarsın /Mor-mənəmşə qoxarsın /mani/. Əğladuxca axar gözlərim yaşi, //Dupduri puvari haxlıma gəldi (İlim Şahzadayev).

Qaftan /Kaftan. Banıçiçək qaralar geydi, ağ qaftanını çıqardı [38, s. 58]; Toyda, dügündə təzə qaftan geyiniyer (danışıq dilindən).

Aqsəqa qəl"əsi / Axıska qalası. Məgər Başı açuk Tatyan qəl"əsindən, Aqsəqa qəl"əsindən kafərin casusı vardı [38, s. 69]-Axısqa qalası cənubi Gürcüstan ərazisindədir (danışıq dilindən).

Kömlək. "Mərə, bu nə kömləkdir? "Kömləki gericək bəklər ökür-ökür ağlaşdılar, zarlıqlara girdilər [38, s. 58]. Bir kömlək içində öldi Zeynəbim // Çiçəklər içində soldi Zeynəbim /Türkü/.

Kübə/Küpə - sırğa. "...qulağı altun kübəli" [38, s. 49]; Kızlar küpə taxiyerlər /danışıq dilindən/.

Tüy-tük. Həm "Kitabi-Dədə Qorqud"da, həm də Axısqa türklərinin dilində tüy şəklindədir: Bir keçi tüyündən çatlağucıydı [38, s. 48].

Yek/ey. Gəzdigindən öldigin yeg ola [38, s. 37]; Kendi ey yox, qəlbi ey olsun (əski söz).

Av/Av aldılar [38, s. 37]; Av elədux (danışıq dilindən).

Köks/Kösk. Köksi gözəl qaba tağa ava çıqdı [38, s. 37]; Başi yüksək köski dumanli tağlar /Alçax turun, o canalım görünsün (Beytal Qasım).

Döşurmax - toplamaq, yığmaq mə"nasında: Tağ çiçəgi döşürdilər [38, s. 39]; Guzə yaxın meyvələri döşrular (İ.Şahzadayev).

Morfoloji uyğunluqlar qədim fe"li bağlama şəkilçilərində özünü göstərir. "Kitabi-Dədə Qorqud"da işlənmiş -ıban, -ibən, -uban, -übən fe"li bağlama şəkilçisi bu dildə işləkliyini saxlamışdır. Məsələn, müqayisə et: Varıban peyğəmbərin yüzini görən, gəlübəni Oğuzda səhabəsi olan, acığı tutanda bıqlarından qan çıqan bığı qanlu Bügdüz Əmən çapar yetdi [38, s. 50]; Öz ətməgin, suyun bölübən verdin (Əzəldən qardaşıq dayimə dedin. Dənizlər keçibən çox çaylar aşdi) Qan qardaşlarına xalqım qarışdi (Müsəddin).

Təkrar olunan sözlərin yaratdığı uyğunluqlar. Vara-vara vardılar, Bayandır xanın tövləsindən ol eki atı gətürdilər [38, s. 75]; Vara-vara vardilər yüzə/Tərbiyə verürdi gəlinə, qıza (Səkinə xanım Bayraqdarova).

Arxaikləşmiş morfoloji göstəricilərin yaratdığı uyğunluqlar. Müasir türk dilləri üçün arxaikləşmiş alım, -əlim şəxs şəkilçisi fe"lin əmr şəklinin sonuna artırılır. "Dədə Qorqud"da özünü göstərən bu şəkilçi Axısqa türklərinin dilində də hazırda öz işləkliyini qoruyub saxlamışdır. Müqayisə et: Dədə aydır: "Verəlim!" Dedi görəlim, nə istəyirsən?" [38, s. 56]; Gəl bizim baxçaya edəlim seyran /Bülbül aşiq olmuş bir gülə heyran (Pir Sultan Abdal).

Axısqa türklərinin dilində fe"lin əmr şəklinin I şəxs təki qədim ayım, -əyim şəkilçisi ilə formalaşır. Müasir şe"r dilində bu göstərici geniş yayılmışdır:

Oyan da, oyan da ufaq da yavrum

Bən edəyim firğani

cabirim, gətirəyim tab,

Gözəllügə yoxdur hesab (c.Xalidov).

"Kitabi-Dədə Qorqud"un dilində də bu forma işlənmişdir: "Qurd yüzi mübarəkdir, qurdlən xəbərləşəyim" - dedi [38, s. 45].

"Şühədətnamə" və Fədainin dilində də bu forma işlək olmuşdur: Mana rüxsət ver ta varayım və məni satanlara vida edəyim (Şühədətnamə); Aparım satayım çövhər firuşə (Fədai).

Sintaktik uyğunluqlar. Axısqa türklərinin dilinin sintaksində "dı+fe"l" strukturlu cümlələr, fikrimizcə, "Kitabi-Dədə Qorqud"dakı cümlə quruluşuna tamamilə uyğun gəlir. Məsələn, müqayisə et: Ağ meydanın ortasında baxdı turdı. Buğa dəxi oğlana sürdi gəldi [38, s. 36]; Vəzir vəkilini yanına yığdi dedi ("Şah Abbasinən usta" nağılından), Zurnaçi zurnasıni vaqonun nəfəsluğundan çıxardı da vətən dağlarına doğri səsləndüriyerdi (Ş.Adıgünli).

Müasir Azərbaycan dilində bu cümlələr "ıb+fe"l", yə"ni "baxıb durdu", "sürüb gəldi", "yığıb dedi", "çıxarıb səsləndirdi" formalarında müşahidə olunur.

İnkar bağlayıcılı tabesiz mürəkkəb cümlələrdəki uyğunluqlar. Fe"li xəbərin belə cümlələrdə, daha doğrusu, ikinci tərkib hissədə buraxılmaması. Məsələn: Nə oğlan yenər, nə buğa yenər [38, s. 36]; Nə dağlux havasi yaradur, nə güz havasi yaradur (danışıq dilindən).

Müasir Azərbaycan dilində bu tabesiz mürəkkəb cümlələrin ikinci tərkib hissələrində fe"li xəbərlər ellipsisə uğrayır. Məsələn: Nə həyat gülür, nə insan (danışıq dilindən).

 
 

© WebMaster: CAhid KAazimov - cahidbdu@yahoo.com - {WebStar} - Muellif huquqlari qorunur.

Bu sehife qedim tarixe malik Axiska turklerinin etnik tarixi, medeniyyeti, dilinin fonetik, leksik, onomastik, semantik, morfoloji ve sintaktik xususiyyetlerinin sistematik tesvirini ehate edir. Muellif ilk defe olaraq bu dilin ses sistemi, luget terkibi, qrammaik qurulushunun genish ve aydin menzeresini yarada bilmishdir. Meslehet, teklif, fikir ve iradlarinizi cahidbdu@yahoo.com-a gondermekle muellifle elaqe saxlaya bilersiniz...

© 2002-2003, www.axiska.narod.ru - Muellif huquqlari qorunur (© Ismayil Kazimov).

 

Ismayil Kazimov
Hosted by uCoz