Axiska (Mesxet) turklerinin dili
İXTİSARLAR

GİRİŞ

I FƏSİL. AXISQA TÜRKLƏRİNİN DİL VƏ ETNİK TARİXİNƏ BİR NƏZƏR

1.1. Axısqa türklərinin etnik tarixinə dair

1.2. Müxtəlif türk tayfalarının Axısqa toponimlərində ini’kası

1.3 Axısqa türklərinin mənşəyinə dair

1.4. Dilin keşiyində, müxtəlif dillərin əhatəsində. Dil xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə dair

II FƏSİL. FONETİKA

2.1. Fonemlər sistemi

2.1.1.Abruptiv fonemlər

2.1.2. Tayfa dilinin qalıqları

2.2. Ahəng qanunu

2.3. Fonetik hadisələr

III FƏSİL. LEKSİKA

3.1. Əsas leksik fond

3.1.1. Əkinçilik leksikası

3.1.2. Kənd təsərrüfatı və bostançılıq leksikası

3.1.3. Heyvandarlıq leksikası

3.1.4. Məişət leksikası

3.1.5. Mərasimlərlə (toy mərasimi) bağlı leksika

3.1.6. Xalq musiqi alətlərinin və oyunların adları

3.1.7. Bə'zi bəzək (taxıncaq) adlarının leksik-semantik xüsusiyyətləri

3.2. Alınma leksika

3.3. Terminoloji leksika

3.3.1. İnsanın bədən üzvlərinin adları

3.3.2. Ay, gün, həftə və astronomik adlar

3.3.3. Xalq təbabəti terminləri

3.3.4.Heyvan adları (Zooloji terminlər)

3.4. Regional tə'sirlər, kənara çıxmalar

3.5. «Dədə Qorqud» və Axısqa dil uyğunluqları

3.6. Türk və Azərbaycan ədəbi dilləri ilə ortaq olan sözlər

3.7. Dilin şivələri

3.8. Gürcü substratları

3.9. Gürcü dilində Axısqa türklərinin dilinin elementləri

3.10. Onomastik leksika

3.10.1. Antroponimlər

3.10.2. Toponimlər

3.11. Sözün semantik strukturu: əsas semantik proseslər

3.12. Frazeoloji vahidlər

IV FƏSİL. MORFOLOGİYA

4.1. Sözün morfoloji quru-luşu

4.2. Nitq hissələri

4.2.1. İsim

4.2.2. Sifət

4.2.3. Say

4.2.4. Əvəzlik

4.2.5. Fe"l

4.2.6. Fe"lin təsriflənmə-yən formaları

4.2.7. Zərf

4.2.8. Köməkçi nitq hissələri

V FƏSİL. SİNTAKSİS

5.1. Dilin sintaktik quruluşu

5.1.1. Söz birləşmələri

5.1.2. Cümlə konstruksi-yaları

5.1.3. Əlavələr

5.1.4. Cümlədə sözlərin sırası (inversiya)

5.1.5. Cüttərkibli və təktərkibli cümlələr

5.1.6. Yarımçıq və elliptik cümlələr

5.1.7. Xüsusiləşmə

5.1.8. Xitab və ara cümlələr

5.1.9. Mürəkkəb cümlə. Tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələr

NƏTİСƏ

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT

 

İXTİSARLAR
3.6. Türk və Azərbaycan ədəbi dilləri ilə ortaq olan sözlər

Axısqa türklərinin dilində türk ədəbi dili ilə ortaq olan sözlər də çoxdur. Belə sözlərin bir çoxuna müasir Azərbaycan dilində təsadüf olunmur. Ortaq əlamətləri aşağıdakı kimi göstərmək olar:

Axısqa türklərinin Türk ədəbi Müasir Azərb.

dilində dilində dilində

dişəri disari çöl, bayır

nasıl nasil necə

cocux jojuq uşaq

qari qari arvad

nerə nerə hara

lazut lazut qarğıdalı

kendi kendi öz

beklemek beklemek gözləmək

çarşi jarsi bazar

soxax jokak küçə

arxataş arkadas -

Müasir Azərbaycan dili ilə ortaq olan sözlər

Müasir Azərbaycan Axısqa türklərinin

dilində dilində

qurd qurd

keçi qeçi

xırman xarman

daş taş

tutmac tutmac

yorğan yorğan

ev əv

meşə meşa

neft-mazut nəft-mazut

Qeyd etmək lazımdır ki, bu əhalinin dilində türk ədəbi dili ilə müqayisədə müasir Azərbaycan dili ilə ortaq olan sözlərin işlənmə tezliyi daha çoxdur. Bunu tarixən həmin toplumun azərbaycanlılarla (Borçalıda yaşayan azərbaycanlılarla və s.) yaxın təması ilə əlaqələndirmək olar.

Bununla belə, bu toplumun dilində elə leksik vahidlər də vardır ki, onu Azərbaycan dilində tərcümə etməyə ehtiyac duyulur. Bunlardan bə"zi nümunələri göstərə bilərik:

Axısqa türklərinin dilində Azərbaycan dilində

dirqən yaba

tırpan kərənti

nəfəsluğ pəncərə

bişmiş xörək

kəsdənə şabalıd

sırt təpə

koşat tir

pimpila bibər

zərdə yerkökü

pırasa kəvər

şalğam turp

çarğala çuğundur və s.

Axısqa türklərinə məxsus olan bu sözlərin əksəriyyəti alınma olduğu üçün Azərbaycan dilinə yaddır.

Axısqa türkləri alınma sözləri öz dillərinə uyğunlaşdıraraq istifadə edirlər. Belə sözlər müasir Azərbaycan dilində işlənsə də, fərqli yazı formaları meydana çıxır. Aşağıdakı qarşılaşmadan - müqayisədən bu faktı görə bilərik:

Müasir Azərbaycan Axısqa türklərinin

dilində dilində

maşın maşina

şorba çorbay

sabun sabon

kartof qartopi*

papiros paproz

Leksik-terminoloji vahidlərin üç dildə oxşar və fərqli formaları

-----------------

*Qeyd: «Qartopi», «qartopu» frpmalarına Azərbayjan dilinin Qarabağ dialektində, o jümlədən Jəbrayıl keçid şivəsində rast gəlmək olur.

Bə"zi nümunələr:

Axısqa türklərinin Azərbaycan Türk ədəbi

dilində dilində dilində

adres ünvan adres

ayran ayran ayran

bəyaz ağ beyaz

müsafir qonaq misafir

komşu qonşu komsu

qavğa döyüş savas

şifaxana xəstəxana hastane

saxal saqqal sakal

tımrıq dımrıq tirmik

çorbay borş borj

valenok valyonka keje jirme

biznesmen biznesmen is adami

çatal çəngəl satal

dirqən yaba yaba

suç günah suj

vişna gilənar visne

yatırım yatırım yatirim

ekonomik iqtisadiyyat ekonomik

torun nəvə torun

şofer sürücü suruju

qurd canavar /qurd/ kurt

bazar bazar razar

dün dünən dun

jeton jeton yeton /fis/

yelək jilet yelek

soxax küçə sokak

şuba kürk /şuba/ kurk

hadisə hadisə olay

 
 

© WebMaster: CAhid KAazimov - cahidbdu@yahoo.com - {WebStar} - Muellif huquqlari qorunur.

Bu sehife qedim tarixe malik Axiska turklerinin etnik tarixi, medeniyyeti, dilinin fonetik, leksik, onomastik, semantik, morfoloji ve sintaktik xususiyyetlerinin sistematik tesvirini ehate edir. Muellif ilk defe olaraq bu dilin ses sistemi, luget terkibi, qrammaik qurulushunun genish ve aydin menzeresini yarada bilmishdir. Meslehet, teklif, fikir ve iradlarinizi cahidbdu@yahoo.com-a gondermekle muellifle elaqe saxlaya bilersiniz...