Axiska (Mesxet) turklerinin dili
İXTİSARLAR

GİRİŞ

I FƏSİL. AXISQA TÜRKLƏRİNİN DİL VƏ ETNİK TARİXİNƏ BİR NƏZƏR

1.1. Axısqa türklərinin etnik tarixinə dair

1.2. Müxtəlif türk tayfalarının Axısqa toponimlərində ini’kası

1.3 Axısqa türklərinin mənşəyinə dair

1.4. Dilin keşiyində, müxtəlif dillərin əhatəsində. Dil xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə dair

II FƏSİL. FONETİKA

2.1. Fonemlər sistemi

2.1.1.Abruptiv fonemlər

2.1.2. Tayfa dilinin qalıqları

2.2. Ahəng qanunu

2.3. Fonetik hadisələr

III FƏSİL. LEKSİKA

3.1. Əsas leksik fond

3.1.1. Əkinçilik leksikası

3.1.2. Kənd təsərrüfatı və bostançılıq leksikası

3.1.3. Heyvandarlıq leksikası

3.1.4. Məişət leksikası

3.1.5. Mərasimlərlə (toy mərasimi) bağlı leksika

3.1.6. Xalq musiqi alətlərinin və oyunların adları

3.1.7. Bə'zi bəzək (taxıncaq) adlarının leksik-semantik xüsusiyyətləri

3.2. Alınma leksika

3.3. Terminoloji leksika

3.3.1. İnsanın bədən üzvlərinin adları

3.3.2. Ay, gün, həftə və astronomik adlar

3.3.3. Xalq təbabəti terminləri

3.3.4.Heyvan adları (Zooloji terminlər)

3.4. Regional tə'sirlər, kənara çıxmalar

3.5. «Dədə Qorqud» və Axısqa dil uyğunluqları

3.6. Türk və Azərbaycan ədəbi dilləri ilə ortaq olan sözlər

3.7. Dilin şivələri

3.8. Gürcü substratları

3.9. Gürcü dilində Axısqa türklərinin dilinin elementləri

3.10. Onomastik leksika

3.10.1. Antroponimlər

3.10.2. Toponimlər

3.11. Sözün semantik strukturu: əsas semantik proseslər

3.12. Frazeoloji vahidlər

IV FƏSİL. MORFOLOGİYA

4.1. Sözün morfoloji quru-luşu

4.2. Nitq hissələri

4.2.1. İsim

4.2.2. Sifət

4.2.3. Say

4.2.4. Əvəzlik

4.2.5. Fe"l

4.2.6. Fe"lin təsriflənmə-yən formaları

4.2.7. Zərf

4.2.8. Köməkçi nitq hissələri

V FƏSİL. SİNTAKSİS

5.1. Dilin sintaktik quruluşu

5.1.1. Söz birləşmələri

5.1.2. Cümlə konstruksi-yaları

5.1.3. Əlavələr

5.1.4. Cümlədə sözlərin sırası (inversiya)

5.1.5. Cüttərkibli və təktərkibli cümlələr

5.1.6. Yarımçıq və elliptik cümlələr

5.1.7. Xüsusiləşmə

5.1.8. Xitab və ara cümlələr

5.1.9. Mürəkkəb cümlə. Tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələr

NƏTİСƏ

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT

 

İXTİSARLAR
3.7. Dilin şivələri

Bə"zi tədqiqatçılar Axısqa türklərinin dilini dialekt səviyyəsində araşdırmışlar. Bu dili türk dilinin mesxet dialekti adlandırmışlar [113, s. 116-122]. Sabircan cəlilov yazır ki, mesxetskiy dialekt əvləetsə odnim iz krupnıx dialektov tureükoqo əzıka na territorii SSSR [109, 1982, №1, s. 128].

S.cəlilov bu dialektdə aşağıdakı şivələrin varlığını qeyd edir: Zeqan şivəsi, Savaelya şivəsi, Axalsıx şivəsi, Sur-Boqa şivəsi, Aspindz şivəsi, Axalkələk şivəsi, keçid şivələri [109, 1982, №1, s. 128].

Axısqa türklərinin dilinin ümumi lüğət tərkibinə, ədəbi dilə məxsus sözlərdən başqa, bu dilin Zeqan, Savaelya, Axalsıx, Sur-Boqa, Axalkələk və s. şivələri üçün səciyyəvi olan sözlər də daxildir.

İndiki şərait, Axısqa türklərinin dilinin müxtəlif regionlarda yaşayan xalqların dillərilə əlaqə və münasibəti bu dildə yeni şivələrin də yaranması üçün müəyyən zəmin hazırlayır. Beləliklə, yerli şivələrin lüğət xüsusiyyətləri hiss edilən dərəcədə öz qüvvəsini hələ də göstərir. Dil nə qədər kütləvi bir xarakter alsa da, ayrı-ayrı ərazilərdə, hətta ümumi bir xarakter daşıyan sözlərin müxtəlif şəkildə işlənməsinə təsadüf edilir. Məsələn: ana; ciyi, abay, nənə, ene və s.

Bu şivə Türkiyədə Qars sərhədləri daxilində fəaliyyət göstərən Qars yerli ağızlarına daxildir. Bu şivədə danışanlar vaxtı ilə Axısqadan Anadolu bölgəsində köç edənlərdir. Dr. Ahmet B.Ercilasun «Kars ili ağızları» (səs bilgisi) əsərində Qars şivələri içərisində Ərdahan-Posov yerli ağızlarını da fərqləndirir. Müəllif yazır ki, Ardahan-Posov yerli ağzıyla konuşan bu türk qolu Kars ilinde en eski teşekküle sahip olan qruplardan biridir. Bunlar Ardahan, (Meşe Ardahan) və Posov qəza mərkəzləriylə bu mərkəzlərə bağlı olan yerli köylərində yaşayan insanlardır. Bunlar XII əsrdə buralara xristiyan olaraq gəlib yerləşən Qıpçaq axınçılarının övladlarıdır [198, s. 32-33].

Söz sonunda «i»-ləşmə hadisəsi Gürcüstan ərazisində yaşayan axısqalılarda olduğu kimi, Qars və Ərdahan-Posov yerli şivələrində də görünür: Məs.: ğari, sünqi, ğuri, oldi, ğirdi, Garsli, ğöli, üzi,oni, buni, ölüsi v.b. [198, s. 149].

Fonetik hadisələrdə açıq-aşkar qıpçaq tə

Digər Anadolu şivələrinin bir çoxunda aradan çıxmış Ardahan-Posov şivələrində əksinə unudulmayan qaşuh, artuh, başun, qelür, ortaluh kimi nümunələrdəki yuvarlaq ünlülü ekler də şübhəsiz, qıpçaq tə

 
 

© WebMaster: CAhid KAazimov - cahidbdu@yahoo.com - {WebStar} - Muellif huquqlari qorunur.

Bu sehife qedim tarixe malik Axiska turklerinin etnik tarixi, medeniyyeti, dilinin fonetik, leksik, onomastik, semantik, morfoloji ve sintaktik xususiyyetlerinin sistematik tesvirini ehate edir. Muellif ilk defe olaraq bu dilin ses sistemi, luget terkibi, qrammaik qurulushunun genish ve aydin menzeresini yarada bilmishdir. Meslehet, teklif, fikir ve iradlarinizi cahidbdu@yahoo.com-a gondermekle muellifle elaqe saxlaya bilersiniz...

© 2002-2003, www.axiska.narod.ru - Muellif huquqlari qorunur (© Ismayil Kazimov).

 

Ismayil Kazimov
Hosted by uCoz