Ixtisarlar

İSMAYIL Kazımov

MÜNDƏRİCAT

İXTİSARLAR

GİRİŞ

I FƏSİL. AXISQA TÜRKLƏRİNİN DİL VƏ ETNİK TARİXİNƏ BİR NƏZƏR

1.1. Axısqa türklərinin etnik tarixinə dair

1.2. Müxtəlif türk tayfalarının Axısqa toponimlərində ini’kası

1.3 Axısqa türklərinin mənşəyinə dair

1.4. Dilin keşiyində, müxtəlif dillərin əhatəsində. Dil xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə dair

II FƏSİL. FONETİKA

2.1. Fonemlər sistemi

2.1.1.Abruptiv fonemlər

2.1.2. Tayfa dilinin qalıqları

2.2. Ahəng qanunu

2.3. Fonetik hadisələr

III FƏSİL. LEKSİKA

3.1. Əsas leksik fond

3.1.1. Əkinçilik leksikası

3.1.2. Kənd təsərrüfatı və bostançılıq leksikası

3.1.3. Heyvandarlıq leksikası

3.1.4. Məişət leksikası

3.1.5. Mərasimlərlə (toy mərasimi) bağlı leksika

3.1.6. Xalq musiqi alətlərinin və oyunların adları

3.1.7. Bə'zi bəzək (taxıncaq) adlarının leksik-semantik xüsusiyyətləri

3.2. Alınma leksika

3.3. Terminoloji leksika

3.3.1. İnsanın bədən üzvlərinin adları

3.3.2. Ay, gün, həftə və astronomik adlar

3.3.3. Xalq təbabəti terminləri

3.3.4.Heyvan adları (Zooloji terminlər)

3.4. Regional tə'sirlər, kənara çıxmalar

3.5. «Dədə Qorqud» və Axısqa dil uyğunluqları

3.6. Türk və Azərbaycan ədəbi dilləri ilə ortaq olan sözlər

3.7. Dilin şivələri

3.8. Gürcü substratları

3.9. Gürcü dilində Axısqa türklərinin dilinin elementləri

3.10. Onomastik leksika

3.10.1. Antroponimlər

3.10.2. Toponimlər

3.11. Sözün semantik strukturu: əsas semantik proseslər

3.12. Frazeoloji vahidlər

IV FƏSİL. MORFOLOGİYA

4.1. Sözün morfoloji quru-luşu

4.2. Nitq hissələri

4.2.1. İsim

4.2.2. Sifət

4.2.3. Say

4.2.4. Əvəzlik

4.2.5. Fe"l

4.2.6. Fe"lin təsriflənmə-yən formaları

4.2.7. Zərf

4.2.8. Köməkçi nitq hissələri

V FƏSİL. SİNTAKSİS

5.1. Dilin sintaktik quruluşu

5.1.1. Söz birləşmələri

5.1.2. Cümlə konstruksi-yaları

5.1.3. Əlavələr

5.1.4. Cümlədə sözlərin sırası (inversiya)

5.1.5. Cüttərkibli və təktərkibli cümlələr

5.1.6. Yarımçıq və elliptik cümlələr

5.1.7. Xüsusiləşmə

5.1.8. Xitab və ara cümlələr

5.1.9. Mürəkkəb cümlə. Tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələr

NƏTİСƏ

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT

V FƏSİL

SİNTAKSİS

5.1. Dilin sintaktik quruluşu

Axısqa türklərinin dilinin sintaksisinin öyrənilməsinə indiyə kimi təşəbbüs göstərilməmişdir. Bunun səbəbi bir tərəfdən həmin dilin ədəbi dil səviyyəsində işlənməməsilə, digər tərəfdən isə bu dilin sintaktik quruluşunu öyrənməyə cəhd və marağın olmaması ilə bağlıdır.

Materiallarla tanışlıq /bədii nümunələr, danışıq dili və qəzet dili/* göstərir ki, bu dilin sintaksisi söz birləşmələrindən mürəkkəb mətnlərə kimi zəngin və maraqlı inkişaf yolu keçmişdir. Qohum türk dillərinin sintaktik quruluşu ilə müştərək olan xüsusiyyətlər nə qədər çoxdursa, özünəməxsus əlamətlər də az deyil. Özünəməxsus olan cəhətlər həm söz birləşmələrinin struktur-semantik yaruslarında, həm də cümlə sintaksisinin adi danışıq dilindən əldə etdiyi nisbi sərbəstliklə əlaqədardır.

------------------

*Qeyd: Nümunələrin əksəriyyəti «Vətən eşqi» qəzetinin 1992-ji il saylarından seçilmişdir.

Yazısı və ədəbi dili o qədər də inkişaf etməmiş dillərdə -qaqauz, xələc, karaim, kaşqay, o cümlədən Axısqa türklərinin dillərində sintaktik quruluşun nisbi sərbəstliyi, daha doğrusu, cümlə üzvlərinin və mürəkkəb cümlələri təşkil edən komponentlərin inversiya hadisəsinin indiyə qədər dilçilik ədəbiyyatında Hind-Avropa, eləcə də rus dilinin tə"siri ilə yarandığı göstərilmişdir.

Halbuki müasir oğuz qrupu türk dillərinin istər sadə, istərsə də mürəkkəb cümlə sintaksisində cümə üzvləri və komponentlərin yerləşməsinin sərbəstliyi qədim türk dilindən, ondakı güclü informasiyavericiliklə bağlı olan analitizmdən irəli gəlir. Müəyyən sintaktik hadisənin ayrı-ayrı dövrlərdə dilxarici tə"sirlərlə bağlı olaraq daha çox işlənilməsi isə, dil-nitq sistemindəki hər hansı konkret bir faktı intensivləşdirə bilər, ancaq onu yarada bilməz. Bu baxımdan ən qədim türk dilinin sintaktik arxitoktenikasını müəyyənləşdirmək üçün qaqauz dili kimi yazısı və ədəbi dili o qədər də inkişaf etməmiş digər dillərin /Axısqa türkləri, xələc, karaim, kaşqay və s. türklər/ açıqlanması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir [57, s. 11].