Axisqa folkloru

90-jı illərdə, yəni SSRİ dağılandan sonra BMT çərçivəsində azsaylı və dəfələrlə deportasiyalara məruz qalmış türk xalqlarının siyasi və etnik tarixinin, mədəniyyəti və folklorunun, həmçinin dil xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirilmişdir.

Axısqa türkləri də iki dəfə deportasiya olunmuş kiçik xalqlardandır; hələ də öz əzəli topraqlarına qayıda bilməmişlər. Onların qat-qat çox olan problemlərinin bütün mürəkkəb kompleksini öyrənib dərk etmək üçün həmin toplumun dilinin indiki vəziyyətini də dərindən təhlil edib öyrənmək lazım gəlir. Təəssüf ki, keçən dövr ərzində bu sahədə əsaslı tədqiqatlar aparılmamış, bu xalqa və onun dilinə maraq göstərilməmişdir.

Sovet dövründə axısqalıların dilinin araşdırılmasına imkan və şərait yaradılmamış, həmin mövzu bir növ yasaq olmuşdur. Yalnız 1989-ju ildə Özbəkistanın Fərqanə vilayətində qanlı toqquşmadan sonra Axısqa türklərinin varlığı yada düşmüşdür.

Bu gün Axısqa türkləri öz tarixi torpaqlarında yaşayan və siyasi təşəkkülü olan bir xalq deyildir. Axısqa türkləri kimi tanınan həmin xalqın bu gün öz əzəli bölgəsində, demək olar ki, heç bir təmsilçisi yoxdur. Axısqadan Orta Asiyaya sürgün edildikdən sonra mədəniyyət, dil və siyasi yöndən bir azlıq təşkil edərək, təbii ki, tamamən məjhul və unudulmuş bir vəziyyətə düşmüşlər.

Müxtəlif ərazilərdə məskunlaşmasına, müxtəlif sistemli dillərin əhatə və təsiri altında olmasına baxmayaraq, bu xalqın dili milli və oricinal xüsusiyyətlərini qorumuş, uzun bir mübarizə yolu keçərək başqa dillərin assimilyativ təsirindən özünü xilas edə bilmişdir. Əksəriyyət etibarilə öz varlığını qorumaqla bəzi yad dillərin təsirlərinə də məruz qalmışdır.

Axısqa türkləri tarixən gürjülərlə kontaktda olmuş, bir- birinə söz verib söz almışlar. Bu xalqların dilləri arasında da leksik əlaqələr formalaşmışdır. Dil əlaqələrinin müəyyənləşməsində substrat leksimlər mühüm rol oynamışdır:

A) GÜRJÜ SUBSTRATLARI

«Substrat» sözü fəlsəfi bir termin olub dilçilikdə də "əsas" mənasında işlədilir.

Substrat leksemlər alınmalarla bəzən qarışıq salınır, belə leksik-terminoloci vahidlər alınma sözlər deyil. Çox qədim dövrlərdən qarşılıqlı əlaqələr nətijəsində, qaynayıb-qarışma nətijəsində bir dildən digər dilə keçən sözlərdir.

Axısqa türkləri ilə bir regionda məskunlaşan, tarixən qaynayıb-qarışan gürjülər biri digərindən söz alıb-vermişlər. İndi Axısqa türklərinin dilində işlədilən xeyli gürjü sözləri tədqiqatçıların göstərdiyinə görə, XVI yüzilliyə aid edilir. Həmin substrat leksemlərin tarixi çox qədimlərə gedib çıxır və həmin dil vahidləri ümumi-kartvel epoxasını özündə əks etdirir.

Müşahidə olunan substrat leksemləri ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək:

Kuç «mədə»<gürjüjə kuçi. Axısqa türklərinin dilində kuç sözü ilə paralel olaraq mədə/məddə sözü də işlədilir. İndi kuç sözünün işlənmə sahəsi daralmışdır. Hazırda bu söz heyvandarlıq təsərrüfatında istifadə olunur. Bu söz həmçinin kuçitar sözünün bir komponenti kimi işlədilməkdədir. Bu sözün mənası «zəlzələ»; «qorxmaq», «ağjiyər» anlamlarına uyğun gəlir. Bu fakt göstərir ki, həmin söz keçmiş dövrlərdə söz yaradıjılığı elementi kimi aktiv olmuşdur.

Tuç «dodaq»<tuçi. Bu leksik substratın da işlənmə sahəsi indi məhdudlaşmış, yalnız heyvandarlıq təsərrüfatında istifadə olunmaqdadır. Tuç sözü indi tuçlarni sözünün ilkin komponenti kimi Axısqa türklərinin dilində geniş dairədə işlənməkdədir. Bu söz insanlara da aid edilə bilir. Məsələn, tuçlaruni büzmax (dodaqlarını büzmək-mənasında).

Tün «beyin»<tvin twin> gürjüjə twini.

Qeyd: Gürjü kompleksi olan Wi türk dilindəki ü/i saitinə uyğun gəlir. Müqayisə et: twin>tün.

Hazırda axısqalıların dilində tün sözü tüniboş mürəkkəb sözünün tərkibində işlədilir, yəni, «beyni boş», «ağılsız» mənasında. «Tünsüz» sözü də dildə işləkliyini saxlamaqdadır.

Naxülə «öd, səfra», «öd kisəsi», <gürjüjə navwela/najweli. Göründüyü kimi, axısqalıların dilindəki naxülə sözü gürjü dilindəki najweli sözünün fonetik jəhətdən dəyişdirilmiş şəklidir. Gürjü dilindəki we kompleksi axısqalıların dilindəki ö refleksinə uyğun gəlir.

Naxülə sözünün semantik çalarları Axısqa türklərinin dilində zənginləşmişdir. Gürjü dilində navwela təkjə «öd kisəsi» mənasında işləndiyi halda, axısqalıların dilində bir neçə mənada istifadə olunmaqdadır: 1. Celçnıy puzırğ; 2. Celçğ, əd (v perenosnom smısle).

Nümulərə diqqət yetirək:

1. Naülam ayricerdi da kurota gettim.

2. Jorbaya o qətən pirpila qatmış ki, naülaca dönmiş.

Axısqalıların dilində naüla sözü ilə paralel olaraq öd, öd kisəsi, zəhər sözləri də işlənməkdədir.

Kud «quyruq» <* kud (gürjüjə); çan dilində: kudel; meqr kydel; cban-hakwad; haked, akwed. Kud sözü ümumkartvel mənşəli əsasdır. Gürjü dilinin ən qədim dövrlərində işlənmişdir. Lakin kudi şəklində bəzi gürjü dialektlərində istifadə olunmaqdadır.

Axısqalıların dilində bu substrat leksemlə yanaşı qujrux sözü də işənir.

Kud sözü axısqalıların dilində iki sözün tərkibində hazırda müşahidə olunur: 1) kudijan; 2) kuda. Kudijan (kudiani) həm gürjü, həm də axısqalıların dilində: 1.Quyruqlu; 2. Küpəgirən qarı, jadugər qarı, əjinnə mənalarında istifadə olunmaqdadır. Hiss olunur ki, zaman keçdikjə, bu jür leksik substratlar əvvəlki mənasını da itirmək üzrədir. Əlavə mənalar kəsb etməyə meyllidir.

Kuda sözü indi axısqalıların və gürjülərin dilində heyvandarlıq sahəsində (1. Quyruqsuz, 2. Qısa quyruq mənalarında) işlənir.

Gürjü dilində kudian «quyruqlu» deməkdir. Həmin söz məjazilik kəsb edərək «hər bir şeyin biləni» mənasında da istifadə olunmaqdadır. Aşağıdakı nümunələrə diqqət yetirək:

1. Ban na bilejdim, kudum joxdur ki, bilejdim san golazaxsun.

2. Kudijan: nanain kudu varimis da oninan sazijermis ki, na olazax.

3. Atyn qujrujuni ki, kesarsun olur kuda.

Zuk (donqar-beldə, burunda) < gürjüjə: zurki «bel, dal, kürək». Zuk sözü axısqalıların dilinə gürjü dilindəki zurki sözündən keçmişdir. Həmin söz axısqalıların dilində forma və mənasını dəyişmişdir.

Axısqa türklərinin dilində bu söz zuk formasına düşmüş, sözün tərkibində olan «r» səsi düşmüşdür: Müq. et. zurki > zuki.

Formal jəhətdən olduğu kimi, həmin leksik substrat məna baxımından da diferensiasiyaya uğramışdır. Belə ki, gürjü dilində yuxarıda qeyd olunduğu kimi bel, dal, kürək mənasında işlənən bu söz zaman keçdikjə, Axısqa türklərinin dilində yeni məna, yuxarıdakı məna ilə bir az da olsa səsləşən donqar, qozbel semantikasına sahib çıxmışdır. Sonunju məna aşağıdakı kontekstdə də ehtiva olunmuşdur: Aydyn tayynyn arxasynda zuku vardur. Zuk sözünün keçid mənalarından biri də «şəxsi yük» mənasıdır. Məs.: Gendim gedamiyerdim sani da arxama zuk ettim. Gendan niya zuk etmissin? Zuk sözü gürjü şəkilçisi ian morfoloci göstərijisini qəbul edib zukijan sözünü əmələ gətirir: zukijan sözü «qozbel», «donqar» (adam) mənasındadır: Aidyn tajijnan Asma xalaj zukijandurlar.

Pexi < pexi (gürjüjə - ayaq). Gürjü dilində «ayaq» mənasında işlənən bu substrat axısqalıların dilində nida kimi fəaliyyət göstərir. İş, fəaliyyət vaxtı Axısqa türkləri bu nidadan inəyin ayaqların qalxıb-enməsi prosesində istifadə edirlər. Məs.: pexi! pexi! (noqa! noqa!). Qeyd: Mənə məlumat verən informator Sabirjan Jəlilov belə bir izah verdi:... pexi, pexi, diyerux ki, inək ayaxlaruni aralasun.

Menz «omba, bud» < gürjü dilində menze.

Turkmel «böyrək» < gürjüjə - tirkmeli «böyrək». Bəzi axısqalıların dilində bu sözlə yanaşı, onun sinonimi bökrək sözü də işlədilir, lakin yaşlı adamlar təkjə turkmel sözündən istifadə edirlər.

Tot «ləpir, iz» <*tot - gürjü dilində «budaq», «qol».

Tət «pənjə», «ayaq» (heyvanlarda) < tati «pənjə», «ayaq» - gürjü dilində. Axısqa türklərinin dilində bu söz pişiyin ayağı, pənjəsi birləşmələri daxilində işlədilir. Axısqalılar pişiyə mürajiətlə tət!, ətət də deyirlər (pişiyi qovan zaman). Aydın görünür ki, bu sözlər arasında məntiqi jəhətdən bağlılıq vardır.

Nikor «ağ xallı, ləkəli tük» < gürjü dilində nikor. Hər iki dildə bu söz eyni formalı və eyni mənalıdır. Həm gürjü, həm də Axısqa türklərinin dilində ağ xallı heyvanları nikora adlandırırlar. Məs.: Bir nikora öküzüm var idi, yaman güləşxan idi.

Kututo «göz qapağı» < gürjü dilində kututo «göz qapağı». Hər iki dildə bu söz eyni mənadadır. Lakin axısqalıların dilində sözün tərkibində abruptiv (nəfəsli) səslər iştirak etmişdir.

Elenta/ələntə «dalaq» < gürjü dilində elenta «dalaq». Zeqan şivəsində gürjü dilində işlənən forma (elenta) qalmışdır.

Savel və digər şivələrdə isə e, a>ə fonetik dəyişkənliyi müşahidə olunur.

Bu sözün sinonimi kimi türk mənşəli talax (<dalak) sözü də işlənilməkdədir.

Bibilo/biblo «pipik» <* bibil; gürjü dilində bibilo «quşun pipiyi», çan dilində bibil - xoruzun saqqalı mənasında (GSKƏ, 54).

Axısqa türklərinin dilində biblo şəklində işlənən bu sözdə - i- səsi düşmüşdür.

Ziğel - diş əti <* jrili «diş əti», gürjü dilində: jrzil, meqr. Zirgil; çan. Jizgil [191, s. 207].

Müasir gürjü ədəbi dilində bu söz jrzili şəklində işlədilir. Gürjü və Axısqa türklərinin dilində bu söz epenteza və metateza hadisələrinə uğrayır: jizili - jzili; j~z (jizil>zijel).

Gürjü dilinin inqloy dialektində bu söz jrqili formasındadır.

Kakal - türk dilində göz karası «göz qarası». Bu məna gürjü ədəbi dilində dida «zeniüa oka» sözü ilə ifadə olunur. İnqloy dialektində isə kakalay şəklində müşahidə olunur. Bu, kakal sözünün gürjü mənşəli olduğunu təsdiq edir.

Nikart - «dimdik» <* ni-kart «dimdik»> gürjü dilində, ni(s) Kart, cban. Nikart-nikrat (GSKƏ, 148). Qeyd etmək lazımdır ki, Axısqa türklərinin dilində bu leksik substratın qədim forması saxlanmışdır.

Bu leksik substrat * krt-wn-i «klevat» - dimdikləmək sadə felindən törəmişdir. * ni və * ni-kap «niqab»-«podborodok» həmin kök əsasında formalaşmışdır. «Nikap»-«üz» mənasında bir sıra türk dillərində, o jümlədən axısqalıların dilində işlənməkdədir.

Axısqalıların dilində nikart sözünə - an şəkilçisini artırmaqla sözün mənası da dəyişir. «Nikartani»-«üz» mənasında. «Nikartani töküləjax» carqonunun feli birləşməsinin tərkibində də bu söz hazırda işlədilir.

Kojor «ləçək» < gürjü dilində kojori «ləçək».

Forma və mənada heç bir dəyişkənlik yoxdur.

Xejo «boyun ardı», gürjü dilində kejo. K > x dəyişkənliyi bu formalarda özünü göstərir. Məna jəhətdən heç bir dəyişiklik görünmür.

Xurxi «boğaz» * < xorx «boğaz», gürjü dilində: xorxi «boğaz». * o>u əvəzetməsi bu formalarda özünü göstərir.

Kiko «çinədan», «boğaz uru» < gürjü dilində kikvi «çinədan». Məna dəyişkənliyi bu formalarda müşahidə olunmasa da, hər bir dilin daxili qayda-qanunlarına uyğun olaraq sözün formasında interferensiya hadisəsi baş vermişdir.

Maraqlıdır ki, bu dilin Artvin şivəsində kıkı «boğaz uru» forması ilə qarşılaşmaq olur.

Puş «qarın» < gürjü dilində paşvi (paswi) eyni mənada.

Zirkol «şiş», «boğazın şişməsi», < zirkvali: gürjü dilində. Qeyd edilən məna gürjü dilində zirqwali sözü ilə də ifadə edilir. Bu formalar arasında z>z və wa>o əvəzlənməsi özünü göstərir.

Çerjul «bağırsaq». Bu məna gürjü dilində celi forması ilə ifadə olunur. Axısqalıların dilində işlənən çerjul sözü gürjü dilindəki çeli sözünün əsasında formalaşmışdır. Burada türk dillərində müşahidə olunan reduplikasiya, yəni qoşalaşma, təkrarlanma əsas rol oynamışdır. Cer-cyl-i (çox bağırsaq).

Ehtimal etmək olar ki, Axısqa toponimi olan Qorqul da bu prinsip əsasında yaranmışdır: gor-gor-i > gorguli.

Çip «göz zəifliyi», < gürjü dilində çirpli «göz zəifliyi».

Çunçuxo «mədə» (quşun mədəsi). Gürjü dilində buna oxşar məna çinçaxvi leksik vahidi ilə öz ifadəsini tapır.

Sulukun «hıçqırmaq» < * slok «hıçqırmaq»; gürjü dilində slokin, meqr sikin; çan: sikin.

Beləliklə, biz tədqiqatda axısqalıların dilində indi də qalmış gürjü substratların struktur-semantik inkişafı ilə tanış olduq. Maraqlıdır ki, bu leksemlərin əksəriyyəti insan və heyvanların orqanları ilə bilavasitə əlaqəlidir. Belə sözlər, həqiqətən də, bu toplumun dilində çoxdur. Belə leksik vahidlər müasir gürjü dilindən keçmə deyil. Tədqiqatda göstərildiyi kimi, bu sözlər - bədən üzvləri adları hər iki xalqın birgə heyvandarlıq, quşçuluq təsərrüfatında çalışmaları, birgə ünsiyyət prosesində tarixən belə leksemləri mənisəmələri ilə bağlıdır. Bunlar indiki dövrdə alınma sözlər yox, leksik substratlar kimi başa düşülməli və öyrənilməlidir. Fikrimizjə, bu kimi substratlar gələjəkdə türk-gürjü dil əlaqələrinin hərtərəfli şəkildə öyrənilməsi üçün böyük əhəmiyyət daşıyajaq. Fikrimizjə, həmin substratların hər iki dildə izahlı lüğətini yaratmaq türkologiya üçün də faydalı ola bilər.

B) GÜRJÜ DİLİNDƏ AXISQA TÜRKLƏRİNİN DİLİNİN

ELEMENTLƏRİ

Gürjüstan Qafqaz sıra dağlarının güneyində yerləşir. Türkiyə-Ermənistan - Azərbayjan-Dağıstan - Kabartay-Arkazeli və Qaradəniz arasında yerləşən Gürjüstan joğrafi baxımdan, ta qədimdən iki hissəyə ayrılaraq tanınır. Doğu Gürjüstan və Sağ-Gürjüstan.

Ta qədimdən bu yerlərdə türklər yerləşmiş və uzun sürən hakimiyyətə sahib olmuşlar. Türk dili bu ölkədə dərin izlər buraxmışdır. Bir az tarixə baxmamız gərəkdir. Tiflis və Çıldır gölü arasında və Xram çayı hövzəsində yerləşə Tıryal/Tıryalet bölgəsi kurqanlarında Saka (Skuth) atlı köçərilərinə aid çoxlu gümüşdən düzəldilmiş əşyalar əldə olunmuşdur.

Tarixi mənbələr göstərir ki, Saka adı ilə tanınan bu tayfalar Kür çayı boyunja yuxarı hərəkət edib (28000 ailə - 28 oymaq) Karteldə yerləşərək farsları bu ölkədən qovdular və Sarkinet (Sarkın yurdu) adlı şəhər saldılar. Bu zaman həmin ərazilərdə 6 dildə (kartveljə-gürjüjə, xəzərjə, asurja, yahudijə, yunanja, ermənijə) danışırdılar. Filipp oğlu Aleksandr m. e. 320-ji ildə Kartelə gələndə Kür çayı və onun qolları boylarında yəni, «Sağ Gürjüstan» (Tərəkəmə-Gürjüstan kəsiyində) yerləşmiş qorxunj dərəjədə yabanı tayfalardan sayılan Bun-türk (Bön) Saf-oğuzlar kimi yalan və hiylə bilməyən Türk və Qıpçaqlar ilə qarşılaşır. Bunların qoruduqları istehkam: Göruh boyunda və Şavşat quzeyindəki Viran-şehir yerində yerləşən Tukharis (Tukhari), (Xram çayı boyunda, qədimdən Qartal yurdu mənasında «Orbet» deyilən və Çenastan) ortasaylı türklərin ölkədə Ojaqlı Başkumandan xanədanı «Orbeliyan»ların mərkəzi və «Üç-ok» anlamına gələn), «Şam-Şvilde» («Kitabi-Dədə Qorqud» kitabındakı «Şor» boyundan «Şamsoldın» adlı xanədanın malikanəsi) və Kür çayı ilə Xram çayı qovuşuğundakı torpaq hasar («Kunan»)-Hunlar adlı qalaları bu türklərin şiddətlə müdafiə etdikləri «Kartlis-Skovreba»da anladılır.

M. Brossetin fikrinjə, qıpçaq şəhəri Sarkinet üçün «Türk orbeliyanlar yapısı» və «Sam-Şvilde» //-Sami-solge (Üs-Ok) istehkam mərkəzində oturan Başkumandalar xanədanı içində, haqlı olaraq «Orbelyanlar Gürjüstanda yerləşən türklərdir», bir yurdları da (İmeretdə və Kutayis) Arquetdə (Arqu yurdu) idi.

A. Zəki və V. Toğan Türküstan tarixindən bəhs edən əsərlərində yazırlar ki, Sarkinet adını verən türk tayfasının Orta Asiyada qalan qolunun torunları-nəvələri bu gün «Sarık» və «Sarıq» adları ilə qırğızlar və təkə türkmənləri arasında yaşamaqdadırlar. «Sarkın» adı qıpçaq dillərində «Sarıklar» deməkdir.

Azqur (Axısqa quzeyində qala, Oğuzların «Yazqur»/ Yazır boyundan). Arquet (Kutayisin güneyində bölgə, «Arqu»lardan). Şoraqet (-Şor çayı, Borçalıda Şor / Şor boyundan). Xalxal (Kürün solunda, Şırak - Kızık - düzü kəsimində Alban/Aran hökmdarlar qışlağı). Xoni (Hun, Kutayis elində). Xunan (Hunlar mənasında, Kür-Xram qovuşuğunda torpaq hasarlı alınmaz sayılan yer). Kankark (erməni dilində - «Kankarlar» mənasında, gürjüjə, «Kanqarni» - Kanqarlar güjlü qıpçaq boylarındadır, Çıldır gölü sahillərində sanjaq adıdır). Kasak (646-jı ildə islam fatehində anılır, Kürün sağında və Tiflis-Gənjə arasında). On-Oğuri 550-ji ildə Fars-Bizans müharibəsində, Şərqi Gürjüstanda Fas/Riyon irmağı boyunda qədim Çanar-Laz bölgəsində yerləşən Türk uruğu adıyla, təhrif olunmuş şəkildə «Onur-Kurisi»də deyirlər). Sığnak - Alazan çayının sağında ölkə, mərkəz. Taşırık (Taşırlar, mərkəzi Loru (Lore şəhəri olan Borçalı kəsiyində, Potolemeydə Tosaren). Tukhark (Tukharlar, «Kartlis Skhovreba»da «Tukharisi» - Tukharlı, Şavşat quzeyində qədim istehkam qala, Batı Türküstanda Tokhar tayfasının qolu var, Ağqoyunlulardan «Duharlı Yusif bəy». «Kitabi-Dədə Qorqud»da adı çəkilən və bu gün Gürjüstan ərazisində qalan bölgələr aşağıdakılardır: Ak-sıka qalası (Akhıska); Başıaçuk; Karaçuk; Kökjə-tağ; Tokuz-tümen; Tumanın (Tumanlar qalası).

Gürjüstanda xalq arasında yaşayan qədim oğuzlardan

qalma sözlər:

Jildo - ödül, mükafat mənasında. «KDQ»-da «juldu» şəklində. Bani - yüksək, çatı, dam mənasında. «KDQ»-da «Ban-ev» - yüksək otaq. Qosani - ozan, saz şairi. Xel-Osani - usta, mahir adam, kişi mənasında. Qosan - sözündə sonralar «q» səsi düşmüş, söz «osan-ozan» şəklində sabitləşmişdir.

Gürjü dilinə keçən türk sözləri. Belə sözlər təkjə türk mənşəli deyil, həmçinin ərəb, fars, rum, yunan mənşəlidir. Gürjü dilinə keçən bu jür sözlər bəzi fonetik dəyişiklərə uğramışdır.

Gürjü dili (bu dilə kartuli də deyirlər - İ. K.) belə sözləri qəbul edərkən M. Fahrettin Kırzıoğlunun göstərdiyi kimi «səsli ilə bitən adların və sözlərin sonuna bir A və çoxluqla bir İ eklenerek işlənir.

Məsələn:

A) (Türkçə sözlər: adati (adət), almasi (almas/elmas taşi), amaqi (yemək), arxi (arıq), bayraqi (bayraq), baği (bağ-bağça), batmani (batman), bulbuli (bülbül), qutani (kotan, pulluk), kabakhi (kabak, nişangah), ojaki (hojak, aile), soloqa (solak), torula (torul, toğrul, toydar kuşu), yalkani (yelgen), yataqi (yatak), yerişi (yeriş, hujum).

B) Xüsusi adlar: Ajara (Ajar, qədim eger əvəzinə), Kura (Kür çayı), Batumi (Batum şəhəri), Korkuta (kişi adlı-Korkut), Mamuka (kişi adı-Mamuk), Tatari (Tatar), Turki (Türk).

V) Alınma sözlər. Gürjü dilində işlənən belə sözlərdə leksik vahidin ilk və ya ikinji hejasının saiti düşür. Məs.: Rakhsi (Araks, Aras), Rani (Aran), Rat (Arat - qıpçaqlarda kişi adı), Şota (Aşot, Aşut - kişi adı), çraki (çırak, yağkandili), dram (dirhem, direm), Ksani (Kasan-Kür çayının bir qolu), Karçokh (Karaçuk - «KDQ»-da «Karaçuk-Çoban»), Terqi (Terek çayı) və s.

q) Gürjü dilində «f» səsi olmadığı üçün onun yerinə «p» və ya «v» səslərindən biri işlənir. Məs.: Pineti (Finet-Fin yurdu, Finlandiya), peranqi (firengi, fireng kömleqi), Sapranqeti) Fireng eli, ölkəsi, Fransa), alapi (alaf, heyvan yemi), davtari (defter, hesap kitabı), dapi (def, tef çalğısı) və s.

Gürjü dili şəkilçilərini qəbul etmiş türk soyadları

Gürjüstanda XIX yüzilliyin ortalarında türk bəy ailələrinin soyadlarında gürjü dilinə məxsus aşağıdakı morfoloci göstərijilər işlənmişdir.

Şvili - oğlu.

Dze - fars dilində keçən «zadə», ən çox bəy ailələrində işlənmişdir.

İya və ya Türk dilində nisbət bildirən - lı,

Eli -li, -lu, -lü şəkilçisi mənasında.

Yani. Türk dillərindəki gil/lər şəkilçilərinin qarşılığı kimi işlənir.

Həmin şəkilçiləri qəbul etmiş 44 bəy ailəsinin soyadları M. Brossetin «Wakhuşt Çoğrafiya»sında və «Tavadlar Listesi»nin sənədlərində qeydə alınmışdır.

Jamakuryan (Jan - Bakuryan (Orbelyan qolu); Yaralış-şvili. Dolenojis-şvili. Barata-şvili (Orbelyan qolundan Barat-Eli bəyləri). Solaqa-şvili. Arquta-şvili. Amilakhori. Xidir-Beqis-şvili. Javaxis-şvili. Tumanis-şvili (Orbelyan qolu, Amerikadakı Tarix professoru Prens Tumanov bunlardandır). (A)Ratis-şvili. Tarxanis-şvili (Tarkhan oğlu). Amir-Ejibi (Emir-hajib-saray naziri). Şalıka-şvili. Şolaka-şvili. Turkistanis-şvili (Turkistanlı oğlu). Korkana-şvili. Qarakani-dze. Karaqozis-şvili. Tur(A) Manis-şvili. Urkmazas-şvili (Urkmez oğlu). Tukhar-Eli. Tazis-şvili. Kadaqis-şvili (Kadaklı-Yasaklı oğlu). Lala-dze (Lalazadə). Tula-şvili. Çubini-şvili (Horasan-sakalı «Bəhrəm-Çubin» nəslindəndir). Tatis-şvili (Tat (Tatlı oğlu). Kobyakhi-dze (Kobyakzadə). Ali-Beqis-şvili (Ali-Beqli oğlu). Budukh-avuri. Şaka-şvili. Ali-Kula-şvili (Şiə müsəlmanı olmuş Ali-Kuli oğlu). Bejanis-şvili (oymak Bejanlı oğlu). Alkahazis-şvili (Alkasın oğlu). Çaşita-şvili (Çaşit-Devlet-Jasusu oğlu). Çaçika-şvili. Kay (I) Tmaza-şvili (Kayıtmaz oğlu). Kabak-şvili (Kabak oğlu). Tarulis-şvili. Kar (A) Khana-şvili. Kodala-şvili (Orta-Toroslardakı Bulqar-Karsak oymağı «Kodallı» adı ilə də tanınan Qıpçaq oymağı qolundan «Kodal oğlu». Uqana-dze (Uqanzadə). Ağa-şvili (Ağa oğlu).

Gürjülər Axısqa türklərinə məxsus olan sözləri də aşağıdakı formalarda işlətmişlər: Ayasi (ayaz, şafak aydınlığı), Baği (bağ, bağçe), Bağa (beğe, hayvan yemliqi), Palakhi (palak, kıraç yerdə bitən injə yarpaqlı ot), Baykuşi (baykuş), Bayraqi (bayrak), Bokhça, Buqa, Bukhari, Burqi (burqu), Burquli (bulqur), Japa (çapa, emek), Jari (çeri, asker), Jeyrani (jeyran, jeylan), Jilağo (jidağu, atın omuzbaşı), Jildavo (çağatay-qıpçaq şivələrində jilqava, bir soy tilki), Jiridi (jirid oyunu, atlı takım sporu, İstanbul ağızlarında «jirit»), Jirid-Oba (jiritçilik, jirit oynama), Juja (jüje, çox ufak gövdeli kişi), Çanari (janar balığı), Çanqali (çengel, yaba), Güli (gül), Dağ (dağma, damğa), Dinçi (dinj, rahat, hüzurlu), Doşaki (döşek), Dudquna (tutkun burunla danışan), Duşaki (KDQ-da tuşak-at və insan ayağına vurulan göstek), Qazli (qazil, yun-iplik), Qutani (kotan, 6-12 jift öküz və ya manda ilə çəkilən ağır yerli pulluk), Xali (hali), Xav (tüq, injə dəri), Xizani (göçkün), Kada (kete, su katılmadan yoğurt və ya süd ilə yoğrulan yufkalar yağlanaraq yapılan və «iç» denilən yağla umajlanmış kısmı ilə çox dayanıqlı yolçu çörəyi (yağ ketesi, tava ketesi, paşa ketesi, şeker ketesi kimi növləri var), Kalaki (kalak, şəhər) Qazax, qırğızlarda da var. «KDQ»-da Oğuz eli çifte başkendindən «Ağça Kala» adı sonundakı «k» səsi düşmüşdür), Kağalki (kağıt, kuru, türkjə - «Kakıt»), Keça (keçe, fərt), Köpaki (köpək), Kaçaği (qaçaq), Kaçaq-Oba (kaçaklık, kazaklık), Kadağa (qıpçaqlarda-yasak), Karaçi (karaçi, çox yağız, esmer kimse), Karavuli (karağul, karavul), Karavi (karaev, kıl-çadır), Karkumi (kakum-çöl hayvanı), Koçaği (koçak, yigit), Koçi (koç), Komrali (kumral), Korqani (korqan, kurqan, tümsek və ya dikmetaş), Kuti (kutu), Maraği (merek, yem və ot, saman anbarı), Noxi (Şəki-Nuxa halvası), Nokari (monqol dilində nökər, başqasının işçisi və ya malını satan), Oda (ev), Ojaxi (oçak, ailə), Tasma, Tati (tetik, ət yeyən məməlilərin en ayağı, pənjə), Tav (baş, qıpçaq dillərində «tav»-dağ mənasında, tepe (Eristav - Er başı), Tavani (tavan (tavan), Teni (ten, islak, nemli), Tuçi (tuç, tunj), tuniki (tənəkə), Tusaqi (tutsaq, əsir), Tusaq-Oba (tutsaklık), Urdo (ordu, qadilə), Yağunti (yakut taşi), Yalkani (yelkən), Yataki (yatak), yonja (ot adı).

Geyim adlarında türklüyün izləri: Çuxa, Vezneli (fişeklili), Çepken, Arkalık, Kuşak, Serhadlık (enli kayış kəmər), Sallama-Kemer (injə və gümüşlü), Matara (kayışdan bıçaq və başqa əşyalar asılır), Şalvar, Görüklü-Ziqva, Çizme (çarık), Kabalak (papak), Xevsu (kaftan), Süslü jorap, Peştemal (önlük), Bonjuk (merjan şüşeli), Jura (sədəfli saz), Abruşumi (ebrüşüm, ipek, ipekli), Arxaluki (arkalık, kişilərin geydiyi uzun jübbə), Atlasi (atlas, kumaş), Bamba/Pamba (farsja - pambık, pam uklu), Bambazi (pamuklu, kutnu), Başliği (başlık), Boxça, Bur/U/Ka (bürük, bürünjek), Jibe (sep), Jiğa (jığa, sorğuj), Çanta, Çekme (ayaqqabı), Me-Çekme (çekmeçi), Çoxa (çuka, kişi çekmeçi), Çuli (çul, bərk qumaşdan hazırlanmış geyim), Dambaça/Tambaça (tabanja), Dolbandi (dölbend, tülbend), Dukme/Tokma (düğme), Eleqi (yelek), Qazli (qazil, jorablıq yun ipliği), Xalati (ərəbjə - «xilat», xalat, kaftan), Xançali (Xançari-hançer), Kaba (kaba, jübbe, kaftan), Kabalakhi (kabalak, iki yandan başa sarıq kimi dolanan şal - başlıq), Kamari (kemer), Kavuxi (kavuk), Kondaxi (kundak, tüfek), Kürki (kürk), Me-Küke (kürkçü), Kürk-Oba (kürkçülük), Kürtaki (kürdek, qısaqollu qadın kaftanı), Kuti (kutu, koynunda və ya kəmərdə-kuşakda daşınır), Leçaki (leçek, tüldən qadın başörtüyü), Matara, Matraxi (matrak, kamçı), Mesti (mest, mes), Pambuli (pamuklu), Papaxi (papak), Peranqi (firengi gömlek, beyaz və dönmə yaxalı gömlek), Partle (partal, paltar, kumaş), Me-Partle (partalçı, kumaşçı, manifaturaçı), Sima (Sirme-sırma, kaytan, ipekli şerit), Şali (şal), Şalvari/Şarvali (şalvar), Tasma, Tardzi (Terdzi-terzi), Yaraqi (yarağ, kesiji silah).

Çalğılarda və oyunlarda türklüyün izləri: lek-uri (lek/ilek/Lezgi oyunu), mezure (zurnaçı), medole (davulçu), Vurmalı, Doli («tovıl», «davul») , Diplipito, «Daura» (Dayra, daire), Zilli-def (tef), Çonquri (çonqür/çequr, qopuz, bağlama saz), Çiyanuri (üç telli kemençe).

Nəfəsli çalğı alətləri: duduki (düdük), Mey/Meyi/- meydan çalğısı, zurnadan kiçik çalğı), Zazandari/Tulumi/- tulum/tulum-zurna, Salamuri (endən altı, arxadan bir deşiyi olan kaval), Zurna (kamışlı, kıskançalı və tablalı türk zurnası), Ar-La (türküsü), Horovel (xalq şarkısı), Davluri/Davli/Dağlıuri (oyun adı), Xorumi (oyun adı), Dağlıların dansı (oyun adı), Davli oyunu, «Koroğlu» oyunu (kılıç ve ya kama ile iki erkek oyunu), «Kılıç-Kalkan» oyunu, Şorani oyunu, Xançer-Barı oyunu, Bıçak oyunu, Kazbek dansı, Qoça-Oba (-koç oyunu, qoç döyüşdürülür), Çida-Oba (-çida/karğı oyunu), Jirit-Oba (-çırıt oyunu), Genj Kızların Ağır Dansı, Terekeme, «Karabağ», «Jamış Girdi Bağa», Jeyrani, Partsa (parça- qıpçaqlarda- barça- bütün- birlikdə oynamaq), Khorum oyuni (Dünya yansa, bir xorum otu yanmaz); Ağzını, bir xorum ot tutmaz (tıkımaz)- deyimləri də axısqalılarda geniş yayılıb. Şavşat-Artvində yaşayan axısqalılar deyirlər ki, «Xorum, bir çeşid oyun» (xalq oyunudur).

Gürjülərdə «xorumi» şəklində söylənməkdədir.

Yemək adları və onlarla bağlı digər sözlər.

Yemək alınan yerlərin adları: Bazar (pazar, çarşı), Bostani (bostan), dukani (dükkan), Me-dukane (dükkançı), Xabazi (ərəbjə-xabbaz - ekmekçi), Xabaz-Oba (ekmekçilik), Kasapi (kasap), Purni (furun).

Qab-qajaq adları:

Badya (badiya, çanak), Jami (jam, ağzı geniş tas, su və şarap içmeğe yarar), Çanaxi (çanak), çanqali (çengel, yemek çatalı), Kobi (küp), kalyani (kalyan, nargile), Kapkuri/kapkiri (kefqir, kevqir), Pinjani (finjan), Supça/supri (sofra), Şuşa (şişe, şişe kap), Tabaxi (tabak), Taxta, tapa (tava), Tasi (tas), Tepşi (tepsi), tolça (tolça-dolça), Tulumi (tulum, yağ, bal, pekmez, şarap kibi nesneler için), Tuji (tuç/tunç, dökme demir tençere), Tunqi (tünqü, şarap ve su için ufak tulum, tavşan tulumu).

Yemək və içki adları: Abi (hap), Badrijan/Patrijani (badınjan/patlijan), Banqi (bend, afyon, esrar), Birinji (pirinj), Bozbaşi (bozbaş, pirinj- soğan və bibərli haşlama), Burquli (bulqur), Burnuti (burunoti, enfiye), Jadi (çadi-mısır etmeqi/ekmeqi), Çıxitma (çiklutma- çıkıtma- sirke, etli- yumurtalı- sirkeli çorba), Dombaki (tömbeki, nargile tütünü), Komi (kum darısı, darı), Halva (helva), Xaşi (xaşil, kotan xaşılı), Xinkali (xingel, bol yoğurt və yağla bişirilən «tatar böreqi»; etli-xingel- mantı- bu da axısqalılarda sultani yeməklərdən sayılır), Kada (kete), Kandi (kand, kelle-şeker), karaki (kerek yağı) tereyağ) azərbayjanja - kərəyağ, karapapaklar və dağıstanlılar «kere/kereğ» deyirlər, Kava (kahve), Me-Kava (kahveçi), Kavurma, lavaşi (lavaş, injə və uzun ekmeqi). Ərzurumda «ejem-ekmeqi» deyirlər. Muraba (mürebba, reçel), Plapi (pilav), Şarbati (şerbet), Tarkhuni (tarxun- güzel kokulu bostan otu), Taro (taru, darı), Tutuni (tütün), Zaprani (za'feran).

Ölçü adları:

1. Ağırlıq ölçüləri: Batmani (batman- 6 okka), Çağurdaği (çekirdek, kuyumçu tartısı), Drami (dirhəm), Kankari (qıpçaqlarda «Kankar»ların adı ilə), Miskhali (4 miskal), Nuki (nüqü), Oka (okka - 400 dirhəm), Tukhti (tukht- 3 yumurta);

2. Taxıl ölçüləri: Çanakhi (çanak- yarım kod), Kharvari (kharva/xalvar- 12, 5 kod), Kila (kile), Kodi (kod- buğdası 20, arpası 16 kq. Gəlir), Somari (somar- 16 kod), Tağari (tağar- 3 kod);

3. Sulu yemək ölçüləri: koka (koqa/kova- 12 tünqü), Sitil/1/2 tünqü, «Koroğlu» dastanında belə bir jümlə var: «Koroğlu bir oturuşda üç tünqü şarap içər, bir qızarmış qoyun yeyirdi»);

4. Uzunluq ölçüləri: Ağaçi (ağaç, fersax, 5000 m. ə. yaxın yol ölçüsü. «KDQ»-da belə bir ölçü adından istifadə olunmuşdur), Andaza (endazə, terzi, və kumaşçı arşını), Arşuni (arşın- 67 santım);

5. Pul (para) ölçüləri: Abazi (abbasi- 200 dinar- 20 köpük), Altuni (altın- 1 dinar, 5 altun- 1 pul), denqa (tenqe- 1 pul- 5 dinar), min-altuni (bin- altın- 5 abazi (Abbasi- 1 altın), Uz-Altuni (yüz altın- 100 dinar- 10 qəpik- 1 tanqiri (tanqir), Puli (pul- 5 dinar- 1 denqa- yarım qəpik), Tumani (tümən- onbin- 10 bin dinar- 20 altın ruble).

Bu və ya digər dil fakları göstərir ki, Axısqa türklərinin gürjülərlə kontaktları nətijəsində gürjü dilinə türk dilindən qeyd edilən sahələrlə bağlı xeyli sözlər keçmişdir. Gürjü dilində - məişətində belə sözlər daha çox -i- və -a- şəkilçilərini qəbul edib işlənmişdir.

XÜLASƏ

Məqalədə Axısqa- gürjü dil əlaqələri məsələsi ön plana çəkilmişdir. Axısqalıların dilində özünü göstərən gürjü sübstratlarının (kuç- mədə, tüç- dodaq, tün- beyin, naxülə-öd, kud- quyruk, pexi- ayaq, tot- ləpir və s.) struktur- semantik inkişafı izlənilmişdir. Bu kimi substratlar gələjəkdə türk- gürjü dil əlaqələrinin hərtərəfli şəkildə öyrənilməsi üçün böyük əhəmiyyət daşıyajaq. Həmin substartların izahlı lüğətini yaratmaq türkoloci leksikoqrafiya üçün faydalı ola bilər.

Məqalədə, həmçinin Axısqa türklərinə məxsus söz, ifadə və digər elementlərin (qədim oğuzlardan, qıpçaqlardan qalma sözlər) işlənmə səbəbləri, türklüyün izlərinin geyim, oyun, çalğı alətləri, qab- qajaq, yemək, içki, ölçü və s. adlarda qaldığı da tarixi mənbələrdən əldə olunan zəngin faktlar əsasında aydınlaşdırılmışdır. Gürjü dilində türk mənşəli sözlər ən çox -i və - a şəkilçilərini qəbul edərək işlənmişdir.