Ixtisarlar

İSMAYIL Kazımov

MÜNDƏRİCAT

İXTİSARLAR

GİRİŞ

I FƏSİL. AXISQA TÜRKLƏRİNİN DİL VƏ ETNİK TARİXİNƏ BİR NƏZƏR

1.1. Axısqa türklərinin etnik tarixinə dair

1.2. Müxtəlif türk tayfalarının Axısqa toponimlərində ini’kası

1.3 Axısqa türklərinin mənşəyinə dair

1.4. Dilin keşiyində, müxtəlif dillərin əhatəsində. Dil xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə dair

II FƏSİL. FONETİKA

2.1. Fonemlər sistemi

2.1.1.Abruptiv fonemlər

2.1.2. Tayfa dilinin qalıqları

2.2. Ahəng qanunu

2.3. Fonetik hadisələr

III FƏSİL. LEKSİKA

3.1. Əsas leksik fond

3.1.1. Əkinçilik leksikası

3.1.2. Kənd təsərrüfatı və bostançılıq leksikası

3.1.3. Heyvandarlıq leksikası

3.1.4. Məişət leksikası

3.1.5. Mərasimlərlə (toy mərasimi) bağlı leksika

3.1.6. Xalq musiqi alətlərinin və oyunların adları

3.1.7. Bə'zi bəzək (taxıncaq) adlarının leksik-semantik xüsusiyyətləri

3.2. Alınma leksika

3.3. Terminoloji leksika

3.3.1. İnsanın bədən üzvlərinin adları

3.3.2. Ay, gün, həftə və astronomik adlar

3.3.3. Xalq təbabəti terminləri

3.3.4.Heyvan adları (Zooloji terminlər)

3.4. Regional tə'sirlər, kənara çıxmalar

3.5. «Dədə Qorqud» və Axısqa dil uyğunluqları

3.6. Türk və Azərbaycan ədəbi dilləri ilə ortaq olan sözlər

3.7. Dilin şivələri

3.8. Gürcü substratları

3.9. Gürcü dilində Axısqa türklərinin dilinin elementləri

3.10. Onomastik leksika

3.10.1. Antroponimlər

3.10.2. Toponimlər

3.11. Sözün semantik strukturu: əsas semantik proseslər

3.12. Frazeoloji vahidlər

IV FƏSİL. MORFOLOGİYA

4.1. Sözün morfoloji quru-luşu

4.2. Nitq hissələri

4.2.1. İsim

4.2.2. Sifət

4.2.3. Say

4.2.4. Əvəzlik

4.2.5. Fe"l

4.2.6. Fe"lin təsriflənmə-yən formaları

4.2.7. Zərf

4.2.8. Köməkçi nitq hissələri

V FƏSİL. SİNTAKSİS

5.1. Dilin sintaktik quruluşu

5.1.1. Söz birləşmələri

5.1.2. Cümlə konstruksi-yaları

5.1.3. Əlavələr

5.1.4. Cümlədə sözlərin sırası (inversiya)

5.1.5. Cüttərkibli və təktərkibli cümlələr

5.1.6. Yarımçıq və elliptik cümlələr

5.1.7. Xüsusiləşmə

5.1.8. Xitab və ara cümlələr

5.1.9. Mürəkkəb cümlə. Tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələr

NƏTİСƏ

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT

İXTİSARLAR

4.2.7. Zərf. Axısqa türklərinin dilində iş, hərəkətin icra tərzini, zamanını, yerini, miqdarını və s. bildirən zərflər də geniş şəkildə işlədilir. Məsələn: ey, urusça, çapux /tez/, er, yarın, dün, bıldır. kışın, qüzün, aşimdi, sora, birəz, aşşaği, yoxari, şimdi, ebirigün, əvlədə, tey və s.

Dağ aşşağı xizəklərdə enardux /G.Şahin/. Əgər aşşaxdakilər sözümüzə baxmasa, yoxarilərəcək gedağın /İ.Səfil/; Bəlkə bundan sora ey yaşadu. (danışıqdan).

Bu dilin düzəltmə zərfləri -ca, -cə /yengica, usulca, düzcə, azca və s./, -inan /axşaminan, gücinan və s./, -cana, -cənə /yaxşıcana, təmizcənə, eyğamaca və s./, -luğinan /eyluğinan, kötlüğinan və s./, -lari /oyılari, bıldırlari və s./, -dan /birdan, çoxdan və s./morfoloji göstəricilər vasitəsi ilə əmələ gəlir. Məsələn: Axşaminan kövə yetişdux. Günnərinən onların kapusunda tursax da... bizi Vətənə buraxmazlar. Bıldırları Salyandan kömür gətiriyerdim... /danışıq dilindən/.

Mürəkkəb zərflərin də işlək dairəsi genişdir. Ən çox işlənənlər bunlardır: yegin-yegin, qoz-qoz, iləri-geri, üç-üç, sabax erikən, ötəgün, olindi, ebirigün, deyzanda, öyanda, biyani, oyani, axşamçaği, öyləvaxtı, yüzbəyüz, yüz-yüzə və s.

Dizin-dizin çıxdım Yolburusa bən

Seyr etdim gözinən kövləri bir-bir /Aşıq Səfili/

Göründüyü kimi, Axısqa türklərinin dilində mürəkkəb zərflər eyni sözün təkrarı, müxtəlif sözlərin qovuşması, yanaşması və pə, -bə, -ba ünsürünün iştirakı ilə formalaşmışdır.