Dilin özümlüyündə qrammatik quruluşla yanaşı, əsas lüğət fondu da başlıca amil hesab edilir. Leksik quruluşuna görə bu əhalinin dili aqlütinasiyanın tarixən inkişafını konkret faktlarla sübuta yetirir.

Leksika hər bir dilin qiymətli sərvətidir. Bu qiymətli sərvətdə xalqın tarixi, maddi və mə"nəvi mədəniyyəti də qorunub saxlanılır. Xalqın mənşəyi, meydana gəlməsi, onun inkişafı, cəmiyyətdə oynadığı rol, təbiəti dərki və ona necə yiyələnməsi, dil prosesləri - bütün bunlar leksikada öz əksini geniş dairədə tapır.

Nəsillərin yaddaşı həmin xalqın maddi və etnik mədəniyyəti ilə də köklənir. Maddi-etnik mədəniyyət Axısqa türklərinin təşəkkülü və inkişafı ilə bir vaxtda formalaşmış, təkmilləşmiş, zaman-zaman, qətrə-qətrə yeni mə"na və forma qazanmış, zənginləşmişdir. Bu əvəzsiz sərvətlərdə onların əyilməz ruhu, bitib-tükənməyən daxili enerjisi cəmləşmişdir. Zamanın çətin və mürəkkəb sınağından çıxmış tarixi-etnik qaynaqlarda xalq taleyin amansız hökmünə qarşı özlərinin daxili əzablarını ifadə etmişdir.

Bu xalqda milli-etnik mədəniyyətini daha çox sevmək, qorumaq və yaşatmaq qüdrəti var. Bu xalq öz qədimliyini, varlığını, özünəməxsusluğunu dilində, mədəniyyətində, adət-ən"ənələrində, təsərrüfat, peşə və məşğuliyyət sahələrində qoruyub saxladı, zamanın burulğanından çıxarıb indiki nəslə yetirdi. Yaxşı ki, bütövdən ayrılsalar da, keçmişin sərt və amansız dolaylarında itib-batmadılar, hara getdilərsə, maddi-mədəniyyət sərvətlərini də özləri ilə apardılar. Onları bu hala salan qüvvələrin acığına həmin sərvətləri böyük ümidlərlə ürəklərində yaşatdılar. Axı, onlar tarixən kök tayfalar olmuşlar, böyük türklüyün əsasını, bünövrəsini qoymuşlar. Öz əcdadları olan Aqsaka tayfalarının əbədi mübarizə yolunu namusla, ləyaqətlə davam etdirmişlər.

Axısqa türklərinin dilinin leksikası o dildə danışan xalqın tarixi ilə bağlı yaranmışdır.

Bu dilin leksikasının əsasını fono-morfoloji quruluşa uyğun olan ümumtürk sözləri təşkil edir. Bununla belə, bu dilin özünəməxsus olan lüğət layı da vardır.

Qədim sözlər və sözlərin qədim mə`naları konservləşmiş şəkildə xalqın məişəti ilə əlaqədar olan leksikada, folklor nümunələrinin dilində daha yaxşı saxlanılır [26, s. 203].

Lüğət tərkibində olan leksemlərin böyük əksəriyyətinin türk dillərində qarşılığı var. Bu vahidlər leksikanın dəyişilməz hissəsinə aid edilir.

Axısqa türklərinin dilinin leksikasında əsas və aparıcı leksik vahidlər türk mənşəlidir. Həmin dilin leksikası bu baxımdan ümumtürkoloji səciyyə daşıyır.

Bu dilin leksikasının işlənmə və istifadə olunma sahələri, sferaları genişdir. Məişətdə, əmək fəaliyyətində, kənd təsərrüfatı işlərində, xalq təbabətində bu dilin leksik imkanlarından istifadə olunur.

Yad mühitdə, müxtəlif dillərin əhatəsində uzun bir inkişaf yolu keçmiş Axısqa türklərinin dilinin leksikası bu gün ancaq təsərrüfatla bağlı mövqeyini qoruyub saxlamışdır.

Əsas leksik fond bir neçə hissədən ibarətdir:

1.Məişət leksikası

2.Etnoqrafik leksika

3.Maddi-mədəniyyət leksikası

4.Terminoloji leksika

5.Onomastik leksika.

Maddi-etnik mədəniyyətin bir çox spesifik cəhətləri dilin lüğət tərkibində öz əksini tapır. Maddi-mədəniyyət leksikasında bu xalqın əski vərdişləri, milli tarixi, etnik-mədəni özünəməxsusluğu, məşğuliyyət sahələri, məişət həyatının və qarşılıqlı əlaqələrin müxtəsər lövhəsi verilir. Həmçinin əlaqədə olduğu xalqların həyatı və sosial şəraiti, xüsusən də, tarixi və etnoqrafik durumu barədə konkret informasiya verilir.

Axısqa türklərinin dilinin leksikasının işlənmə sahələrini gözdən keçirək.